 |
Þröskuldar
á leið til sjálfbærrar þróunar:
Heimskautasvæðin innan efnahagskerfis alþjóðasamfélagsins |
| |
Norðurskautsráðið
leggur áherslu á verndun umhverfisins og sjálfbæra
þróun, sér í lagi með tilliti til
áframhaldandi vinnu á því þeim
grunni sem lagður var af AEPS, eins og fram kemur í sameiginlegri
tilkynningu ráðsins: |
| |
Ráðherrar litu á stofnun þessa samstarfsvettvangs
ríkisstjórna sem mikilvægan áfanga
í viðleitni þeirra til að styrkja samvinnu
landanna umhverfis norðurpólinn. Ráðið
opnar leiðir til að fást við sameiginleg
vandamál og ögrandi verkefni sem ríkisstjórnir
og þjóðir heimskautasvæðanna verða
að kljást við. Í þessu samhengi
viku ráðherrarnir sérstaklega að umhverfisþáttum
heimskautasvæðanna og sjálfbærri þróun
sem aðferð til að bæta og styrkja efnahag,
félagslíf og menningu á heimskautasvæðunum.
|
| |
En að hve miklu leyti er unnt
að ná þessum markmiðum í ljósi
þess að á dagskrá er fjöldi þróunarverkefna
sem hvorki taka tillit til umhverfisverndar né sjálfbærrar
þróunar og eru á engan hátt í
anda samstarfs um umhverfismál á heimskautasvæðunum?
Og hvernig er hægt að ná fram sjálfbærri
þróun á heimskautasvæðunum sem eru
orðin háð sveiflum alþjóðlegra efnahagskerfa?
Þróun í stórum stíl heldur áfram
á norðurslóðum, jafnvel þótt
brennandi áhugi á þeim málum sem AEPS
og Norðurskautsráðið hafa sett á oddinn
kunni að hafa beint athyglinni frá henni um stundarsakir.
En það eru ekki bara þjóðríkin
er eiga lönd á norðurslóðum sem líta
á svæðin umhverfis norðurpólinn með
vaxandi áhuga varðandi þróun auðlinda.
Fjárhagsleg framtíð heimskautasvæðanna
er háð atburðum á alþjóðavettvangi
og þróun efnahagsmála á heimsvísu.
Þess vegna eru heimskautalöndin viðkvæm fyrir
óstöðugleika heimsmarkaðanna. |
| |
Í löndum eins og Japan,
Kóreu og ESB ríkjunum eru markaðir fyrir verðmætar
auðlindir heimskautasvæðanna. Þannig eru löndin
umhverfis norðurpólinn fasttengd hinu alþjóðlega
kerfi. Þéttbýl svæði jarðarinnar
sem búa yfir fáum eða engum auðlindum geta
ekki uppfyllt efnislegar þarfir vaxandi íbúafjölda.
Þessi ríki líta til norðurslóða
varðandi fiskveiðar, öflun kolvetna og málmvinnslu.
Í Síberíu eru til dæmis 20% af skógarlendum
heims og um 40% af barrskógum veraldar, og Beringshafið
er meðal gjöfulustu fiskislóða í heimi |
| |
En fiskistofnum í Beringshafi
stafar ógn af viðskiptahagsmunum fiskiðnaðarins
(ufsaveiðar voru lagðar af 1992 vegna ofveiði) og Bandaríkin
eru aðeins ein þjóð af mörgum sem stuðla
að spjöllum á vistkerfi Beringshafs. Ofveiði
stórs alþjóðlegs fiskiskipaflota hefur einnig
haft sín áhrif á vistkerfi hafsins á
heimskautaslóðum Evrópu. Brýn þörf
er á reglum um fiskveiðistjórnun, en það
er eftirtektarvert að samvinna heimskautaríkja í
umhverfismálum hefur ekki náð til fiskveiða.
Óvíst er hvort Norðurskautsráðið
fjallar um fiskveiðar í tengslum við sjálfbærar
auðlindir. Einnig er ósamkomulag varðandi umhverfisáhrif
fiskveiða í ábataskyni. Skýrsla sem gefin
hefur verið út af Umhverfismálastofnun Evrópu
the European Environmental Agency (EEA) gefur til kynna að fiskveiðar
í ábataskyni hafi mest áhrif á vistkerfi
hafsins, en skýrsla norrænu ráðherranefndarinnar
Nordic Council of Ministers gengur þvert á niðurstöður
umhverfismálastofnunarinnar og kemst að þeirri
niðurstöðu að ofveiði á fiskimiðum
í Evrópu hafi ekki skaðað fiskistofna. |
| |
Þeirri vinnu sem AEPS átti
frumkvæði að ásamt með ýmsum starfshópum
innan samtakanna er nú fram haldið á vegum Norðurskautsráðsins.
Fyrst og fremst er lögð áhersla á að
fylgjast með áhrifum umhverfisvandamála á
heimskautasvæðunum, gera skýrslur um aðstæður
á norðurslóðum og koma þessum upplýsingum
á framfæri við stjórnmálamenn, vísindamenn
og samfélög heimamanna. Einnig er ætlunin að
gera tillögur um aðgerðir stjórnvalda til verndunar
umhverfisins og til stuðnings sjálfbærrar þróunar.
Þótt það sé almennt viðurkennt
að mörg umhverfisvandamál á norðurslóðum
eiga upptök sín annars staðar, er engu að síður
ljóst að samstarfsaðila um umhverfisvernd á
norðlægum svæðum skortir mjög víðari
heildarsýn yfir bæði svæðisbundna og
hnattlæga þætti varðandi umhverfisbreytingar
og óhóflegt álag á auðlindir. Það
sem gerist annars staðar á jörðinni, skiptir
ekki síður máli fyrir heimskautasvæðin.
Umræða um umhverfismál norðurslóða
heldur á lofti ímynd heimskautasvæðanna
sem eins konar náttúrulegri rannsóknastöð
til að kanna breytingar á lífkerfum jarðarinnar.
(svona framsetning hentar vel til að rökstyðja styrkumsóknir
til vísindastofnana eða rannsóknarráða),
en tekur ekki með í reikninginn hve mikilvægt er
að átta sig á því hvernig fátækt
í þróunarlöndunum; eyðing skóga
í Nepal, flóð í Bangladesh eða starfsemi
fjölþjóðafyrirtækja í Suðaustur
Asíu tengist framtíð heimskautasvæðanna,
íbúum þeirra og auðlindum |
| |
Helstu hættur sem blasa við
vistkerfi heimskautasvæðanna eru fyrst og fremst til komnar
vegna félagslegra aðstæðna sem eru afleiðing
mannlegra athafna og vegna samverkana manns og umhverfis á
afmörkuðum stöðum, stærri svæðum
og jörðinni allri. En verkefni vinnuhópa sem AEPS
hefur sett á stofn hefur verið að fylgjast með
kerfisbundnum og sívaxandi áhrifum hnattlægra
breytinga á tiltekið svæði, sem er vissulega
geysistórt á landfræðilegan mælikvarða.
Hóparnir hafa hins vegar síður leitast við
að skilja þau flóknu félagslegu, efnahagslegu
og pólitísku ferli sem liggja að baki breyttu
umhverfi og auknu álagi á auðlindir jarðar.
Þegar horft er til framtíðar, kæmi það
sér vel í allri áætlanagerð um verndun
náttúrufars og sjálfbæra þróun
á heimskautasvæðunum að horfa ekki á
heimskautalöndin ein og sér, heldur víkka sjóndeildarhringinn
og leitast við að átta sig á efnahags-, félags-
og umhverfistengslum milli heimskautalandanna og annarra svæða
á jarðarkringlunni. |
| |
Þeir sem ákveða hvaða
verkefni á sviði umhverfisverndar setja skal á
dagskrá verða að hafa allan heiminn í huga.
Eins og við á nánast alls staðar, eru félagsmál,
efnahagur og pólitík heimskautalandanna orðin
nátengd því sem gerist á veraldarvísu.
Í heimskautalöndum okkar tíma er nánast
hvert svið tilverunnar aðlagað og mótað af
atburðum, framvindu, ákvörðunum og athöfnum
sem eiga sér stað í öðrum heimshlutum.
Það nægir að líta á hlaðnar
hillur í kjörbúð í Fairbanks, eða
að fá sér kaffisopa með selveiðimönnum
á hafísnum við Norður Grænland (en það
á fyrir selskinnunum að liggja, eftir að konurnar
hafa verkað þau, að verða flutt alla leið
til Japan) til að átta sig á því
að íbúar heimskautalandanna eru nátengdir
neti framleiðslu og viðskipta sem þenur sig um víða
veröld. Þar sem löndin umhverfis norðurpólinn
sitja nú blýföst í flóknu kerfi
heimsviðhorfanna, sem hafa áhrif á menningu þeirra,
lífssýn, efnahag og stjórnmál er orðin
brýn nauðsyn að skilja þessi ferli og þau
málefni sem eru í brennidepli á heimsvísu,
eins og t.d. íbúafjölda, tækniþróun,
neyslu og lífsstíl. Vaxandi fólksfjöldi
veldur auknu álagi á auðlindir jarðar og framleiðsla
um heim allan fer vaxandi í takt við neyslukröfurnar.
Þetta hlýtur að verða til þess að
ört gengur á auðlindir náttúrunnar,
svo sem kol, olíu, gas og málma. Lofttegunda sem valda
gróðurhúsaáhrifum gætir hins vegar
í auknum mæli, t.d. koltvísýrings, en
dýr og jurtir eru svipt heimkynnum sínum með þeim
afleiðingum að útrýming blasir við. |
| |
Umhverfið verður fyrir auknu
álagi, og það er ekki bara hinn tæknivæddi
heimur sem veldur því, knúinn af sífelldri
þörf fyrir efnahagsframfarir, ríkmannlegan lífsstíl
og þróttmikinn fjármálamarkað (japanskur
iðnaður er til dæmis að eyða öllum skógum
í Sarawak og Sabah), heldur eiga þróunarlöndin
líka sinn þátt í því sem
er að gerast. Ein arfleifð nýlendustefnunnar hefur
verið tilurð og mótun samfélaga sem nú
þurfa ekki bara að aðlagast heimi þar sem nýlendustefnan
er úr sögunni, heldur fylgja þau sama mynstri
efnahagsþróunar og iðnríkin. Því
þurfa mörg þessara ríkja að finna leiðir
til að treysta efnahag sinn. Iðnþróun táknar
aukna brennslu eldsneytis úr jarðefnum sem eykur koltvísýring
í andrúmsloftinu. Og þróunarlöndin
þurfa ekki einungis að fæða vaxandi fólksfjölda;
þau þurfa líka að greiða upp firnaháar
skuldir við alþjóðastofnanir, sem er að
hluta til skýring á eyðingu skóga (eins
og t.d. Amazon). Vöxtur þéttbýlis í
þróunarlöndunum veldur líka auknum umhverfisvandamálum.
Þótt meirihluti fólks í iðnríkjunum
búi í þéttbýli, er fólksfjölgun
mest í Afríku og á fyrstu áratugum 21.
aldar verður helmingur íbúa jarðarinnar trúlega
í Suður og Suðaustur Asíu. Flestir íbúar
þessara svæða munu búa í borgum sem
geta ekki framleitt það sem þarf sér til
viðurværis. Því verða auðlindir úr
sveitum, höfum og frá svæðum á borð
við heimskautalöndin lífsnauðsynlegar í
þessum heimi vaxandi stórborgasamfélaga. |
| |
Framtíð heimskautasvæðanna
kann að tengjast öðrum félagslegum, pólitískum
og efnahagslegum hagsmunum sem eiga uppruna sinn annars staðar.
Í Tími heimskautasvæðanna (The Age of the
Arctic) benda Osherenko ogYoung (1989) á mikilvægi
þess að sjá þróun heimskautalandanna
sem tengsl milli þjóða fremur en frá hinum
hefðbundna sjónarhóli sambandsins milli miðsvæðis
og útkjálka, sem er afsprengi nýlenduhugsunarinnar.
Þeir segja: |
| |
Erlendir fjárfestar geta lofað
fé og hátækni til þróunar í
heimskautalöndunum og útvegað markaði þar
sem ekki er um staðbundna eftirspurn að ræða.
Með örfáum undantekningum hefur þetta ekki
leitt til fyrirkomulags með nýlendusniði eða
nýrra nýlendutengsla. En beinar fjárfestingar
erlendra fyrirtækja eða stjórnvalda vaxa enn mjög
hratt og eru að byggja upp flókið net fjölþjóðlegra
sambanda á heimskautasvæðunum |
| |
Fiskveiðar eru gott dæmi
um hvernig fjölþjóðleg starfsemi hefur áhrif
á lífskjör heimamanna og kemur oft í veg
fyrir sjálfbæra þróun. Samfélög
sem byggja á auðlindum sjávar á heimskautasvæðunum
eru, eins og alls staðar annars staðar í heiminum,
háðar áhrifum heimsviðskipta og þessa
gætir æ meir á öllum sviðum, jafnt félagslegum,
fjárhagslegum sem menningarlegum. Það er mikilvægt
að skoða ýmis vandamál strandbyggða í
tengslum við endurskipulagningu fiskveiða á heimsvísu,
jafnvægi milli einstakra tegunda og fiskislóða,
alþjóðavæðingu í útvegun
birgða til handa vinnslustöðvum og smásölumörkuðum,
og flutning fjármagns frá hefðbundnum aðilum,
eins og fiskimönnum og vinnslustöðvum í heimabyggð
til öflugra fjölþjóðafyrirtækja.
Ein af mikilvægustu afleiðingum heimsvæðingarinnar
sést gleggst í kerfum til auðlindastjórnunar
og tilfærslu fiskjarins úr auðlind til almennra
nota yfir í einkaeign. Með þessum hætti breytist
eðli fiskveiðanna frá því að vera
atvinnugrein eða lífsstíll sem háður
er stjórnun og reglum yfirvalda í heimabyggð,
héraði eða á landsvísu yfir í
alþjóðlegan rekstur sem stýrt er af nokkrum
fjölþjóðafyrirtækjum. |
| |
Lítill skilningur er á
sambandinu milli alþjóðaviðskipta, umhverfis
og sjálfbærrar þróunar og það
er háð markaðsskilyrðum úti í heimi
að hve miklu leyti unnt er að tryggja sjálfbæra
nýtingu auðlinda úr lífríki sjávarins.
Eins og sakir standa eru styrkir til sjávarútvegs
ein aðalhindrunin á leiðinni til sjálfbærra
fiskveiða. Styrkjakerfið kemur í veg fyrir eðlileg
viðskipti og leiðir til of mikillar sóknargetu -
sem svo aftur veldur ofveiðum og hnignun fiskistofna. Leiðin
til sjálfbærrar þróunar er háð
því að þjóðir dragi smám
saman úr styrkjum til sjávarútvegs og athyglisvert
er að Ísland hefur tekið forystu að þessu
leyti. |
| |
Tilraunir til að fá fiskimenn
til að draga úr veiðum á minnkandi fiskistofnum
og einbeita sér að sjálfbærri veiðitækni
fara fram í alþjóðlegu samstarfi sem beinist
að því að koma upp staðli til að sérmerkja
vistvænar sjávarafurðir. Matvæla og landbúnaðarstofnun
Sameinuðu þjóðanna (FAO) á aðild
að þessu starfi og stór fyrirtæki svo og
almenn samtök hafa náð talsverðum árangri
í því markmiði að tryggja rétta
umgengni við náttúruna með því
að koma upp kerfi vistvænna merkinga.Gott dæmi um
þessa viðleitni er Eftirlitsnefnd úthafsveiða
the Marine Stewardship Council (MSC) sem var stofnsett á
vegum Unilever og Náttúruverndarsjóðsins
(Worldwide Fund for Nature). Eftirlitsnefndin hefur sett sína
eigin staðla um sjálfbærar fiskveiðar sem gilda
um allan heim og er að vinna að því að
skapa nýja hvatningu á markaðnum með því
að verðlauna fyrir vistvæna fiskveiðistefnu. Það
getur hins vegar ógnað afkomu strandbyggða og fyrirtækja
heimamanna sem byggja á sjávarafurðum er alþjóðleg
viðskipti og viðbrögð neytenda beina vaxandi athygli
að stöðlum er tryggi öryggi sjófangs til
manneldis. Þótt stefnt sé að því
að hvetja til sjálfbærarra veiða, getur merking
vistvænna afurða í reynd falið í sér
afbökun eðlilegra viðskipta - hversu áhrifaríkt
svona kerfi reynist kemur ekki í ljós fyrr en rannsóknir
á efnahag strandbyggða og veiðiaðferðum hafa
verið settar í samhengi við alþjóðavæðingu
og viðskipti, svo og áhrif fjölþjóðafyrirtækja
sem stunda fiskveiðar. |
| |
Strandbyggðir sem eru háðar
öflun afurða úr lífríki hafsins eiga
mikið á hættu vegna samverkunar afla sem láta
til sín taka um allan heim, vegna alþjóðaviðskipta,
endurskipulagningar fiskiðnaðarins, víðfeðmari
sjónarmiða í fiskveiðistefnu og vegna aðgerða
umhverfissinna. En erfiðleikar steðja einnig að innan
frá með breyttri samfélagsgerð, minnkandi
vægi ættartengsla og fjölskyldu í félagsmynstri
fiskveiðanna. Heimamenn bregðast líka öðruvísi
en áður við þjóðfélagsbreytingum,
og klofningur hefur komið upp milli samtaka fiskimanna á
heimaslóðum og landssamtaka þeirra og jafnvel hafa
komið í ljós brestir innan samtakanna sjálfra |
| |
Sú hefð hefur einkennt
strandbyggðir á Grænlandi, Íslandi og í
Norður Noregi að fiskveiðar heimamanna hafa verið
í smáum stíl og byggðar á fjölskyldueiningum.
Byggðarlögin hafa þróað sína eigin
sérstöku samfélagsgerð sem treystir á
sterk ættarbönd, og það voru fyrst og fremst
fjölskyldur og ættingar sem lögðu til áhafnir
á fiskibátana. En nú er öldin önnur.
Í smábyggðum margra strandhéraða eru
atvinnutengsl farin að skipta jafn miklu máli og ættarböndin
og koma jafnvel í stað þeirra. Það er
því svo komið í mörgum fiskimannasamfélögum
við Norður Atlantshaf að mannaráðningar byggjast
æ meir á atvinnutengslum úr ýmsum áttum
og formlegum ráðningarsamningum í stað búsetu
og ættarbanda eins og áður var. |
| |
Á Grænlandi sem verður
sífellt tæknivæddara og nútímalegra
eru veiðar farnar að taka meira mið af viðskiptahagsmunum
og útgerð er stunduð með mun flóknari
tækni en áður. Fiskimenn fjárfesta í
stærri og tæknilega fullkomnari veiðiskipum til
að stunda veiðar á fjarlægum miðum undan
ströndum landsins. Þótt stundum eigi ættingjar,
t.d. bræður, bátana saman, eru áhafnarmeðlimir
ekki alltaf skyldir, heldur hæfir sjómenn sem ekki
tengjast ættarböndum og þiggja laun fyrir vinnu
sína í stað hlutdeildar í aflanum. |
| |
Enn fremur er sjálfbærri
nýtingu auðlinda sjávarins og afkomu íbúa
strandbyggða ógnað þegar fiskur, selir og hvalir
breyta um hlutverk og eru ekki lengur aulindir sem allir eiga aðgang
að, heldur breytast í verslunarvöru í einkaeign
þar sem nýtingu er stýrt með boðum og
bönnum. Á Íslandi hefur gilt meginreglan um sameiginlegan
rétt til nýtingar síðan landið var
byggt, en á Grænlandi hefur verið litið svo
á að enginn eigi dýr og fiska. Í báðum
tilvikum er litið svo á, eins og venja er í samfélögum
fiskimanna við Norður Atlantshaf, að fiskur eða
sjávarspendýr verði ekki verslunarvara fyrr en
að veiði aflokinni og þá fyrst er um einkaeign
að ræða. En jafnvel í slíku tilviki
eru í gildi staðbundnar reglur, trú og hefðir
sem takmarka réttinn til einkaeignar. Á Grænlandi
er sameign og endurgjaldslaus dreifing á kjöti sela
og annarra sjávarspendýra viðurkenning á
skuldinni sem mannfólkið á dýrinu að
gjalda fyrir að koma til veiðimannsins og ekki er litið
svo á að neinn einstaklingur eigi óskertan eignarrétt
á veiðidýrum. Í þessu samhengi hefur
þróun markaða fyrir grænlenskar fisk- og
kjötafurðir, sem skapað hefur tekjur fyrir veiðimenn
og fiskimenn á viðkomandi stöðum, engu að
síður vakið upp umræður í samfélaginu
varðandi viðeigandi nýtingu á sjávarlífverum.
Fyrir mörgu fólki fela sel- og hvalveiðar í
sér tengsl sem eiga sér hugmyndafræðilegar,
náttúrulegar og menningarlegar rætur og sameign
og dreifing á kjöti er bæði tjáning
og varðveisla félagslegra tengsla. Enda þótt
miklu af kjöti sjávarspendýra sé enn útdeilt
til fjölskyldu og ættingja veiðimannsins á
mörgum svæðum á Grænlandi, eru sjómenn
og veiðimenn engu að síður farnir að selja
hluta af aflanum sem áður var ætlaður til eigin
neyslu til vinnslustöðvanna sem nú eru í
flestum þorpum, af ástæðum sem áður
eru til greindar. Þegar veiðar eru stundaðar til að
fullnægja þörfum markaða utan samfélaganna
í viðkomandi byggðarlögum, vaknar sú
tilfinning að venjubundin hugmyndafræði sjálfsþurftarveiðanna,
þar sem lögð var áhersla á ættarbönd,
samfélagið, sameign og gagnkvæma góðvild
hafi nú verið rofin með þeim hætti að
ekki verði aftur snúið. |
| |
Breytt eðli þeirra menningarlegu
og pólitísku viðhorfa sem mestu ráða
um nýtingu heimskautasvæðanna, áhrif þróunar
á heimsvísu og álag á auðlindir,
ásamt með árekstrum í pólitísku,
menningarlegu og fagurfræðilegu gildismati varðandi
framtíð þessara landssvæða hefur leitt
til þess að nauðsynlegt er að endurmeta kennisetningar
um heimskautalöndin út frá landfræðilegum
og pólitískum forsendum. Nýleg viðhorf
í stjórnmálalandafræði varðandi
breytingar norðursvæðanna vegna þess álags
sem þau hafa orðið fyrir í stjórnmálalegu,
landfræðilegu, efnahagslegu og menningarlegu tilliti hafa
þokað okkur nokkuð áleiðis í þessum
málum. Þegar við höldum innreið okkar
í 21. öldina, verða rannsóknir, bæði
á sviði náttúru- og félagsvísinda
æ mikilvægari vegna þess að þær
stuðla að bættum skilningi okkar á málefnum
jarðarkringlunnar. En ekki er minna um vert að hafa í
huga þróun heimsmálanna og áhrif þeirra,
ef við eigum að geta öðlast skilning á heimskautalöndum
samtímans og hlutverki þeirra í alþjóðasamfélaginu. |
|
Fyrri
kafli