 |
Umhverfi í
hættu |
| |
Það er ekki auðvelt
að ferðast langar leiðir um heimskautasvæðin
án þess að rekast á merki um iðnvædd
efnahagskerfi um heimsins og áhrif þeirra, svo sem
áratuga sóun undir merkjum sósíalisma
eða hernaðarlegt mikilvægi þessara svæða
á tímum kalda stríðsins. |
| |
Risafyrirtæki á sviði
olíuframleiðslu, eins og t.d. í Prudhoe Bay nyrst
í Alaska tengjast stórborgum með æ þéttriðnara
neti malarvega til að tryggja örugga aðflutninga. Olíu-
og gasleiðslur, sumar lekar og ryðgaðar, liðast
um mörg hundruð mílna leið yfir túndrur
og fjallgarða, en ökuslóðir og flakandi sár
eftir skógarhögg sem engu eirir þverskera landslag
viðkvæmra norðurslóða. |
| |
Jafnvel á afskekktum svæðum
fjarri mannabyggð blasir við rusl og úrgangur iðnaðar
og hernaðar, sem sífellt minnir á hversu viðkvæm
og varnarlaus heimskautasvæðin eru, svo og hve maðurinn
skaðar umhverfið með athöfnum sínum. |
| |
Á norðaustur Grænlandi,
til dæmis (á óbyggðu svæði innan
verndaðs þjóðgarðs) liggja á víð
og dreif plastpokar, fiskinet, gaddavír, eldsneytisgeymar
og bjórflöskur; allt hefur þetta rekið hefur
á fjörur þar sem lítið er um mannaferðir.
Á Seward skaga í Alaska hafa heimamenn fundið
tærðar rafhlöður úr flugvélum í
ám sem tekið er úr drykkjarvatn fyrir sumarbúðir
stangveiðimanna, farartæki sem ameríski herinn
hefur skilið eftir, sem ónýt og hylki með
sinnepsgasi hálfgrafin í túndruna. |
| |
Og 1994, fimm árum eftir að
Exxon Valdez strandaði með þeim afleiðingum að
meira en 40 milljónir lítra af hráolíu
frá vinnslusvæðunum í norðri flæddu
inn í Prins William sundið, kom fram í samtölum
við fiskimenn frá sunnanverðu Alaska að þeir
voru enn að reyna að henda reiður á hve skelfilegar
afleiðingar þetta olíuslys hafði á afkomu
þeirra. |
| |
Exxon Valdez slysið á Prins
William sundi í Alaska 1989 sýndi glöggt hversu
hættulegt er að flytja olíu sjóleiðis
og nýleg dæmi um leka úr rússneskum olíuleiðslum
hafa vakið upp spurningar um hversu traustar og öruggar
þær séu. |
| |
Talið er að um 5-10% af olíuframleiðslu
í Rússlandi tapist vegna leka, brunngosa, sóunar
og þjófnaðar. Minniháttar losun olíu
úr fljótandi farkostum, svo sem olíuskipum,
fragtskipum, fiskibátum og strandferðaskipum sem sigla
á norðurslóðum veldur einnig mengun sem erfitt
er að henda reiður á, en engu að síður
kunna áhrif hennar á vistkerfi heimskautalandanna
að vera umtalsverð. |
| |
Ísbirnir, selir, sæotrar
og sjófuglar eru nú þegar algeng fórnardýr
olíumengunar, og hætta er á röskun hefðbundinna
farleiða sléttbaksins í Chuckchi hafinu um svæði
þar sem nú fer fram olíu- og gasvinnsla ef þróunin
heldur óbreytt áfram. |
| |
Vísindamenn hafa lýst
því hvernig forvitni ísbjarna laðar þá
að áður óþekktum hlutum og lykt, þ.á.m.
borpöllum undan ströndinni og olíutunnum í
þorpum heimskautasvæðanna og í verbúðum
Inúíta sem stunda veiðar. Þeir geta einnig
hlotið bana af því að fá olíu
ofan í sig með því að sleikja feld sinn
ataðan olíu eða éta mengaða seli eða
fugla. |
| |
Á heimskautasvæðum
er olían lengur að brotna niður vegna þess
að hitastig er lágt og uppgufun lítil og lítil
dagsbirta mestan hluta árs dregur úr útfjólublárri
geislun sem er rotnunarferlinu nauðsynleg. Áhrifa olíumengunar
á túndruna gætir stundum til margra ára;
sér í lagi eru skófir, meginfæða
hreindýra, og aðrar plöntur viðkvæmar
fyrir slíkum spilliefnum. Snjóþekja og ís
á landi getur hamið olíuna að vetrarlagi,
en í vorleysingum losnar hún úr læðingi
(um svipað leyti og farfuglarnir koma). Sjávarís,
hins vegar, dregur úr ölduhreyfingu, sem á hlýrri
svæðum myndi hjálpa til við að draga úr
olíumengun. Olíueldar mynda reykský sem safnast
í lægri loftlög vegna hitahvarfa á heimskautasvæðunum.
Reykský frá olíueldum koma ekki bara í
veg fyrir að lífgandi ylur sólarinnar berist til
jarðar, þau innihalda líka spilliefni sem bæði
valda mönnum heilsutjóni og draga úr framleiðni
náttúrunnar jafnt á landi sem í sjó. |
| |
Og það er fleira sem ógnar
náttúrufari og íbúum heimskautalandanna;
kannske ekki með alveg eins augljósum hætti, en
ógnin er engu að síður raunveruleg. Útfjólubláir
geislar hafa áhrif á húð fólks,
augu og ónæmiskerfi. Mengun í sjó og
andrúmslofti veldur því að lífræn
spilliefni berast inn í fæðukeðjuna á
öllum stigum hennar. Þessi útbreiddu mengunarefni
brotna hægar niður í svalara loftslagi og eru því
alvarlegri ógn við íbúa og dýralíf
á norðlægum slóðum. PCB efnin, til dæmis,
(olíukennd tilbúin efni sem gufa upp af ruslahaugum
og brennandi olíu) hafa fundist í brjóstmólk
Inúítakvenna í Kanada. PCB veldur krabbameini
og spillir tauga-og hormónaþróun barna. Hátt
hlutfall þessara efna finnst einnig sums staðar í
selum, rostungum og hvítabjörnum sem getur gert dýrin
ófrjó. Einnig hefur hátt hlutfall kvikasilfurs
fundist í lifur hringanóra og kampsela - en báðar
þessar tegundir eru eru aðalfæða ísbjarna
og eru jafnframt grundvöllur sjálfbærrar veiðihefðar
margra samfélaga Inúíta. Á Grænlandi
mælist sjötti hver íbúi með of mikið
kvikasilfur í blóðinu og önnur eiturefni
sem finnast meðal Inúíta eru t.d. skordýraeitrið
toxafen og ýmis klórsambönd. Kjarnorkuúrgangur
og mengun frá þungmálmum ógnar einnig
vistkerfum túndru og sjávar. Kjarnorkusprengingar
í tilraunaskyni hafa átt sér stað í
grennd við Novaya Zemlya í rússneska íshafinu
og geislun hefur mælst í Norður-Atlantshafi og
Barentshafi. Samt er mesta mengun vegna geislunar við Noregsstrendur
ekki frá Rússlandi komin, heldur á hún
uppruna sinn í Bretlandi og Frakklandi. |
| |
Sú hætta blasir við
að hækkandi hiti á jörðinni vegna gróðurhúsaáhrifa
komi til með að hafa veruleg áhrif á heimskautasvæðin
og afkomu þeirra sem þau byggja. Vistkerfi heimskautalandanna
eru afar viðkvæm fyrir loftslagsbreytingum, en þar
er spáð hlýnun að vetrarlagi sem gæti
numið þreföldu til sexföldu meðaltali á
jörðinni allri. Þess er þegar farið að
gæta að vetur séu hlýrri en verið hefur
í heimskautalöndunum og á nærliggjandi
svæðum. Því er spáð að meðalhiti
jarðarinnar hækki um 2°-5°C á næstu
50 til 100 árum. Hins vegar er búist við mun meiri
hlýnun á heimskautasvæðunum, eða allt
að 10°C. Gróðurhúsaáhrifin myndu
draga úr hafísmyndun, sífrerinn myndi þiðna
æ fyrr á vorin og frjósa aftur seinna á
haustin, sveiflur yrðu í fiskistofnum og hefðbundnar
farleiðir landdýra eins og t.d. hreindýranna myndu
raskast er skógar, túndra og strandsvæði
aðlöguðust nýjum umhverfisaðstæðum.
Loftslagsbreytingar myndu einnig að öllum líkindum
raska lifnaðarháttum margra milljóna farfugla,
þar sem þeir minna yrði um fæðu á
viðkomustöðum þeirra, þar sem þeir
hefðu vetursetu og á varpstöðvunum. |
| |
Miklar breytingar yrðu á
veiðum, bæði til sjós og lands, og lítil
afskekkt samfélög, sem nú þegar eru í
hættu vegna breytinga á efnahagsaðstæðum
um heim allan, yrðu fyrir miklum skakkaföllum |
| |
Loftslagsbreytingar á heimskautasvæðum
hafa áhrif á heimsvísu, sem síðan
endurspeglast í heimskautalöndunum. Sumir vísindamenn
eru hins vegar varfærnir í þessum efnum og benda
á að enda þótt upplýsingar um hitafar
á jörðinni virðist gefa til kynna yfirborðshlýnun
milli 0.3° og 0.6°C á síðustu öld,
benda staðbundnar rannsóknir ekki til að þetta
eigi við alls staðar á jörðinni. Fremur
má segja að lofthiti heimskautasvæðanna sé
breytilegur eftir árstíðum og staðháttum.
Engu að síður hafa menn töluverðar áhyggjur
af hlýnandi loftslagi til framtíðar sem myndi
valda miklum breytingum á heimskautasvæðum. Íshettur
pólanna myndu bráðna sem leiddi til hækkandi
yfirborðs sjávar með alvarlegum afleiðingum fyrir
bæi og borgir við strandlengjuna og láglend svæði
á borð við Bangladesh og Holland. |
| |
Bráðnun sífrerans
við heimskautin myndi leysa úr læðingi ógrynni
af metangasi sem svo aftur yrði til að auka á gróðurhúsaáhrifin.
Einnig gæti hlýnandi loftslag valdið meira skýjaþykkni
og vaxandi úrkomu vegna meiri vatnsgufu (annar þáttur
sem leiðir til hærra hitastigs) í andrúmsloftinu.
Fundist hefur gat í ósonlaginu yfir norðurheimskautinu
(og einnig yfir suðurheimskautinu). Ef ósonlagið
þynnist eða gatið stækkar álíta
vísindamenn að það geti haft ýmsar afleiðingar,
ekki bara fyrir heimskautasvæðin, heldur fyrir alla jörðina.
Þar sem óson, sem er lofttegund í 20-50 km hæð
yfir yfirborði jarðar, stuðlar að því
að sía burt sterka útfjólubláa geislun
sólar, táknar minna óson að meiri útfjólublá
geislun nær alla leið til jarðar. Hugsanlega gæti
þetta valdið stökkbreytingum í gróðri
og aukinni hættu á húðkrabbameini í
mönnum og dýrum. Rýrnun ósonlagsins getur
einnig stuðlað að hækkandi hitastigi á
yfirborði jarðar. Ein meginorsök rýrnunar ósonlagsins
eru efnasambönd úr klór, fluor og kolefni (chlorofluorocarbons;
CFCs) er sleppa út í andrúmsloftið. Þetta
eru tilbúin efni sem notuð eru í kæliskápa
og úðabrúsa. Þau eyðast treglega, en
stuðla hins vegar að eyðingu ósonlagsins. Á
síðustu árum hafa komið fram nokkur atriði
sem valda áhyggjum og gefa sterklega til kynna að umhverfisvandamál
heimskautasvæðanna takmarkist ekki við þau,
heldur eigi erindi við alla heimsbyggðina. Hér má
t.d. nefna mengun í skófum og hreindýrum (sem
éta skófirnar) í norðanverðri Skandinavíu
vegna Chernobyl slyssins, PCB efni sem fundust í brjóstamjólk
Inúít kvenna í Kanada (brjóstamjólkin
innhélt fjórum sinnum meira af þessum efnum
en meðal kvenna sem bjuggu í sunnanverðu Kanada),
og heimskautamóðuna sem gefur glöggt til kynna hve
langar leiðir mengun í andrúmslofti getur borist.
Heimskautamóðan er ljósefnafræðilegt
mengunarský sem gerir helst vart við sig að vetrarlagi.
Í móðunni eru spilliefni frá iðnaði,
sem verða til við brennslu kola og olíu og stálframleiðslu.
Efnin berast frá Evrasíu í átt til svæðanna
umhverfis norðurpólinn og þar halda þau velli
í stöðugleika kalda loftsins. Mest er um brennisteinsagnir
í móðunni, sem ógna ekki bara ósoninu
í lægri loftlögum, heldur trufla þær
líka orkuflæði andrúmsloftsins og stuðla
að súru regni. Önnur mengunarefni eru t.d. kopar,
blý, sink og arsenik. Þessi efni hafa fundist í
skófum og mosa í Alaska, Svíþjóð,
Noregi og Finnlandi og þeirra gætir einnig á
sumum bestu fiskislóðum heimskautasvæðanna. |
|
